Ochocki Gabriel starszy (ok. 1601–1673), lekarz, profesor medycyny i rektor Akad. Krak., rajca i burmistrz krakowski. Pochodził z osiadłej w Krakowie szlacheckiej rodziny h. Ostoja (prawdopodobnie z Ochocic w Sieradzkiem), chociaż ojciec, przyjmując w r. 1593 prawo miejskie przedstawił już genealogię z Lelowa; był synem Gabriela, kupca sukiennego, ławnika (od r. 1609) i rajcy krakowskiego (1614–17), oraz Elżbiety, córki rajcy krakowskiego Jana Fontaniniego. Immatrykulowany w r. 1615 w Akad. Krak. zapoczątkował długoletnią tradycję studiów uniwersyteckich tej inteligencko-mieszczańskiej rodziny, z której do początku XVIII w. 10 członków odbywało studia i uzyskało stopnie naukowe w kraju i za granicą. Sam, po promocji na bakałarza (1620) i magistra (1622) sztuk wyzwolonych, w r. 1622 rozpoczął działalność wykładową na Wydziale Filozoficznym, łącząc obowiązki docenckie z pracą pedagogiczną na stanowisku rektora szkoły mariackiej (1624–6) i seniora Bursy Filozofów (1625–8). W druku zadebiutował wydanym jeszcze na ławie szkolnej Epithalamium (1620) na ślub cześnika krakowskiego Marka Stadnickiego i Marianny Dembińskiej, a w r. 1626 ogłosił – być może z zamiarem ubiegania się o miejsce w Kolegium Mniejszym – rozprawę z zakresu filozofii arystotelesowskiej (Questio de formis substantibus elementorum in misto). Już jednak w n. r. wpisał się na Wydział Lekarski, na którym dość szybko jak na ówczesne stosunki uniwersyteckie uzyskał 28 III 1628 stopień bakałarza medycyny na podstawie tezy Questio de motu cordis. W tym charakterze bezpośrednio po promocji rozpoczął w r. 1628 wykład «Epitome medicinae» i jeszcze t. r. (11 IX) odbył jedną z przewidzianych czterech dysput na stopień doktorski. Od pozostałych trzech i obowiązkowego biennium został zwolniony uchwałą Rady Wydziału z 4 XII 1628 w zamian za opłatę 11 złp. wniesioną do skarbca fakultetu. Złożywszy 22 XII 1628 i 4 I 1629 – w oparciu o «kwestie» De temperamentis (1628) i De sympathia et antipathia mixtorum (1629) – obydwa egzaminy licencjackie, w dn. 30 VIII 1629 uwieńczył trzyletnie zaledwie studia lekarskie pod kierunkiem Macieja Wojeńskiego (od r. 1640 męża siostry O-ego, Barbary Aleksandry) uroczystą promocją na stopień doktora medycyny, obroniwszy dysertację Questio de phrenitide. Inkorporowany 18 I 1629, a więc jeszcze przed uzyskaniem doktoratu, do Wydziału Lekarskiego, w jesieni t. r. uzyskał urlop na wyjazd do Padwy, gdzie 15 XI wpisał się do albumu, a w r. n. piastował godność asesora nacji polskiej; później wyjechał do Rzymu i tam w dn. 28 VIII 1631 uzyskał tytuł doktora praw. Powróciwszy do kraju zdążył jeszcze w r. 1632 podpisać zbiorową deklarację profesorów krakowskich przeciw jezuitom, ale w końcowej fazie konfliktu Akademii z zakonem nie wziął już udziału, zajęty widać obowiązkami wykładowymi i praktyką lekarską, m. in. w charakterze medyka przybocznego woj. krakowskiego Jana Tęczyńskiego.

Na szerszej widowni wystąpił dopiero z chwilą powołania go w r. 1634 do Rady Miejskiej, w której kilkakrotnie, m. in. w l. 1636, 1638, 1640, 1643, 1668, 1670, pełnił obowiązki burmistrza, ponadto burgrabiego ławy, opiekuna wdów i sierot, komisarza do rewizji uzbrojenia i murów oraz sprzedaży realności miejskich. Nierzadko również wysyłany był w specjalnych misjach magistratu krakowskiego, m. in. w r. 1645 do Gdańska na powitanie królowej Marii Ludwiki. Z czasem jako «senior consul», dzięki bogatemu doświadczeniu i znajomości różnych agend administracji miejskiej, wyrobił sobie poważny autorytet w gronie rajców, którzy 15 III 1664 w uznaniu jego trzydziestoletniej pracy dla dobra miasta uwolnili go od podatków. Powiązany koneksjami familijnymi i stosunkami majątkowymi z bogatymi rodzinami patrycjuszowskimi (jak Bryknerowie, Wojeńscy, Fontaninowie, Spinkowie), w ciągu niemal czterdziestoletniego urzędowania reprezentował w Radzie interesy wpływowej oligarchii miejskiej, np. w ostrym konflikcie z pospólstwem (1651–2), kiedy to wraz z Marcinem Paczoską i Jerzym Pipanem usiłował niefortunnie bronić urzędu radzieckiego przed sądem asesorskim o oszustwa podatkowe i niesprawiedliwy podział kontrybucji na wyprawę berestecką. W miarę rosnącego znaczenia w życiu miasta umacniał również O. swoją pozycję na terenie Uniwersytetu, czego wyrazem było powołanie go w r. 1642 na katedrę zwyczajną (lectura ordinaria) medycyny, nominacja na lekarza ubogich studentów fundacji Piotra z Poznania oraz ponawiany wielokrotnie w l. 1642–60 wybór na dziekana Wydziału, w którego imieniu w l. 1635–40 występował czynnie w przewlekłym procesie Akademii z Krzysztofem Naymanowicem. W szczytowy okres uniwersyteckiej kariery wszedł jednak po r. 1649, kiedy jako «niezłomny obrońca praw i przywilejów Akademii» stał się czołowym rzecznikiem i przywódcą opozycji, która pod hasłem obrony niezależności i swobód Uniwersytetu podjęła ostrą walkę z frakcyjnym ugrupowaniem «kurialistów», związanych z kancelarią i dworem bpa Piotra Gembickiego. Podłożem konfliktu stały się narastające od r. 1647 nieporozumienia z Gembickim o mieszanie się w wewnętrzne sprawy Uniwersytetu oraz idące w ślad za tym niesnaski i kłótnie w łonie korporacji akademickiej dotyczące m. in. uprawnień kanclerza do udzielania zezwoleń na responsje, wizytacji kościołów akademickich, obsady beneficjów uniwersyteckich, później prawa cenzury książek. Mimo że O. reprezentował najmniej w tych kontrowersjach zainteresowany Wydział Lekarski, już w r. 1649 przyłączył się do protestu skupionej wokół rektora Stanisława Różyckiego grupy profesorów przeciwko narzuconej przez Gembickiego kandydaturze Zygmunta Gregorowica na prepozyturę św. Floriana, broniąc najpierw na terenie Uniwersytetu i w konsystorzu krakowskim, później również w Nuncjaturze i Trybunale Roty sprawy wybranego przez większość Stanisława Jurkowskiego, za co pozwany przed sąd biskupi (25 II 1650) został 1 IV obłożony – cofniętą zresztą kilka dni później – ekskomuniką. Uzyskawszy 20 IV 1650 w Rocie Rzymskiej zatwierdzenie odbytej 7 XII 1649, a zakwestionowanej przez Gembickiego responsji Jurkowskiego na Wydziale Teologicznym zgromadził, a następnie 20 VII 1650 oblatował przed notariuszem publicznym zbiór dokumentów, orzeczeń kazuistycznych i aktów sądowych dotyczących uprawnień Uniwersytetu i rektora w sprawach jurysdykcji oraz powołań na katedry i beneficja kościelne. Postawa ta zapewniła mu poparcie większości w czasie burzliwej elekcji (17 X 1650), w czasie której, ku niezadowoleniu Gembickiego, został wybrany na rektora na półr. zim. 1650/1. Wkrótce po objęciu rządów wznowił na terenie Kurii Papieskiej proces w sprawie responsji Jurkowskiego oraz wniósł podobną skargę o niedopuszczenie przez biskupa (15 X) do inkorporacji na Wydziale Lekarskim Piotra Mucharskiego, wreszcie 24 I 1651 przedstawił na konwokacji uniwersyteckiej całą listę «grawaminów» na bezprawne poczynania Gembickiego, nawołując zebranych do solidarnej obrony praw i przywilejów Akademii. Mimo pogróżek, a nawet protestacji wniesionej przeciwko stronnikom Gembickiego – sportretowanych współcześnie w zjadliwym pamflecie Jołtusa Rzymianina – w czasie nowych wyborów na urząd rektorski (kwiecień 1651) nie zdołał sobie zapewnić poparcia większości i musiał ustąpić wskutek – jak twierdził Marcin Radymiński – intryg Justusa Słowikowskiego na rzecz kandydata opozycji Jakuba Górskiego.

Odsunięty od władzy i zwalczany przez nieprzychylną mu frakcję kurialistów w l. 1652–3, O. nie zaprzestał opozycji przeciwko Gembickiemu, a nawet odniósł na tym polu pewne sukcesy, uzyskując 8 IV 1652 w Rocie Rzymskiej cofnięcie ekskomuniki i pozostawienie Akademii «in quieta et pacifica possesione». Jesienią 1653, w pełnej napięcia atmosferze oburzenia na nowe antyuniwersyteckie wystąpienia Gembickiego, objął ponownie berła rektorskie na półr. zim. 1653/4 i już w czasie elekcji (20 X) wniósł do Kurii Papieskiej skargę na zarządzoną przez biskupa 8 VI wizytację kolegiat uniwersyteckich Św. Anny i Św. Floriana, a po nadejściu do Krakowa breve papieskiego Innocentego X z 5 IX t. r., potwierdzającego uprawnienia kanclerskie biskupa krakowskiego, zainicjował za pośrednictwem konserwatora Uniwersytetu królewicza Karola Ferdynanda (19 XI 1653) na dworze królewskim, w sejmie i senacie wielką akcję propagandową, w wyniku której Jan Kazimierz i kilkunastu dostojników państwowych i kościelnych wystosowało do papieża listy w obronie Akademii. Z tą samą konsekwencją zwalczał również w czasie następnych kadencji (w półr. letn. 1654 i półr. zim. 1654/5) wszelkie próby naruszenia sądowych uprawnień rektora i samorządu Uniwersytetu. W l. 1654–5, wraz z Franciszkiem Rolińskim, popadł w dodatkowy konflikt z Gembickim o opodatkowanie domów kapitulnych przez Radę Miejską. W tych warunkach bezowocne okazały się próby pojednania obydwu stron, podjęte w maju 1654 przez nuncjusza P. Vidoniego oraz z początkiem 1655 r. przez bpa chełmińskiego Jana Gembickiego i innych senatorów. W suplice wniesionej w marcu 1654 do Rzymu Uniwersytet zarzucił kanclerzowi, że łamiąc prawa i przywileje królów polskich i Stolicy Apostolskiej zamierza «Akademię Królestwa» przekształcić w «prywatną szkółkę biskupią». Gembicki ze swej strony w obszernym memoriale do papieża Aleksandra VII z kwietnia 1655 oskarżał O-ego, że jako człowiek świecki i żonaty lekceważy władzę kościelną, uzurpując sobie prawa przysługujące kanclerzowi i ordynariuszowi diecezji. W obronie swego rektora 19 V 1655 Uniwersytet wysłał delegację na sejm warszawski, wyjednując i tym razem u wielu wpływowych osobistości pisemne instancje do Stolicy Apostolskiej, z prośbą o potwierdzenie samorządowych praw Akademii.

Ustąpiwszy w kwietniu 1655 po przepisanej statutami kadencji, w kilka miesięcy później objął O. nieoczekiwanie ponownie ster rządów Akademii po zmarłym nagle 1 X t. r. rektorze Mateuszu Kraśnickim i jako wicerektor kierował w pierwszych tygodniach oblężenia miasta (1–15 X) przez wojska szwedzkie przygotowaniami do ewakuacji i zabezpieczenia majątku Akademii. Po zajęciu Krakowa przynajmniej do końca 1655 r. pozostał w mieście, w dn. 31 X został bowiem aresztowany na ratuszu, wraz z innymi rajcami, przez szwedzkie władze wojskowe za odmowę zapłacenia kontrybucji. Po r. 1657 rzadziej już udzielał się w życiu publicznym Akademii, niemniej jeszcze w l. 1657/8–1659/60 uczestniczył, wraz z innymi profesorami medycyny (F. Roliński, J. Łopacki, P. Mucharski), przy wyborach rektorskich w ambicjonalnych sporach proceduralnych i wewnętrznych rozgrywkach zwalczających się koterii, a nawet w jesieni 1659 – prawdopodobnie w związku z niezgodną elekcją – pełnił urząd prorektora. W dn. 29 X 1668 z powodu choroby i podeszłego wieku wniósł prośbę o zwolnienie z obowiązków na Wydziale Lekarskim, ustępując miejsca synowi Gabrielowi.

Jak większość medyków krakowskich tego okresu doszedł O. do znacznego majątku, w skład którego obok kilku kamienic (przy Rynku, ul. Grodzkiej, Floriańskiej) wchodziły również dobra ziemskie w pow. pilzneńskim (klucz żabieński z miastem Żabno, wsiami Konary, Zelanka, Nieczajna, Odporyszów, Sieradza oraz folwarkiem Piaski koło Konar), nabyte ok. r. 1655 od starosty nowokorczyńskiego Jana Dembińskiego. Zapobiegliwą troską o podniesienie gospodarcze tych posiadłości (18 XI 1666 wyjednał od Jana Kazimierza przywilej na dwa jarmarki w Żabnie) nie zdołał powstrzymać postępującej dewastacji samego miasta i okolicznych wsi, pustoszonych przez wojska szwedzkie, kwarciane, swawolne kupy żołdactwa (1653–7) i zajazdy Jana Dembińskiego (który wbrew kontraktowi wymuszał od poddanych podatek łanowy). Szczególnie ucierpiało Żabno od wielkiego pożaru, wznieconego w r. 1673 podczas przejścia pospolitego ruszenia. Umierając 22 III 1673 pozostawił O. zatem rodzinie tylko część swej pokaźnej fortuny, która przypadła 6 dzieciom zrodzonym w małżeństwie z Barbarą Bryknerówną, córką Stanisława, przysiężnika najwyższego prawa magdeburskiego.

Z 4 synów O-ego najstarszy Gabriel (zob.) poszedł w ślady ojca, młodszy Jan, student Uniwersytetu, wstąpił do klasztoru Dominikanów w Krakowie i w l. 1674–5 przebywał na studiach w Hiszpanii, następnie w Kolegium Sopra Minerva w Rzymie, Stanisław Jacek po studiach w Krakowie «kształcił się w obcych krajach» i – jak się zdaje – ok. r. 1676 pozostawał pod opieką stryja Piotra O-ego, Kazimierz Jan, żonaty (1694) z Katarzyną Karmichelówną, żył jeszcze w r. 1704. Z dwóch córek Jadwiga wyszła za mąż za mieszczanina krakowskiego Antoniego Borgogniego, o młodszej Petroneli brak bliższych wiadomości.

Młodszy brat O-ego Piotr, w l. 1649–52 ławnik krakowski, później (1681) stolnik grabowiecki, upomniał się o utracony klejnot szlachecki i na sejmie koronacyjnym 1676 wraz z bratankiem Stanisławem Jackiem otrzymał zniesienie «abusum szlachectwa» za zasługi wojenne i rany odniesione «w potrzebie ze Szwedami». Z pozostałych braci O-ego Sebastian, ławnik krakowski (1633–40), pozostał w stanie mieszczańskim, trudniąc się handlem, Hieronim (zm. 1676) po studiach w Akad. Krak. (immatrykulowany w r. 1627), Padwie (1636) i prawdopodobnie w Rzymie, gdzie promował się na doktora praw, poświęcił się karierze kościelnej i jako protonotariusz apostolski został asesorem w kurii bpa P. Gembickiego; był kanonikiem kolegiaty Wszystkich Świętych (1648–55), kustoszem pileckim (od r. 1643), posiadał nadto kanonię (oficjalat) w Wiślicy oraz probostwo w Stróżyskach. Starsza siostra Ochockich Barbara Aleksandra ok. r. 1640 wyszła za mąż za dra medycyny i profesora Akad. Krak. Macieja Wojeńskiego, młodsza Anna wstąpiła do klasztoru Norbertanek w Imbramowicach.

Estreicher; Enc. Org.; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Kośmiński, Słown. lekarzów; Niesiecki, Uruski; – Bieniarzówna J., Mieszczaństwo krakowskie XVII w., Kr. 1969; Kiryk F., Miasta powiatu dąbrowskiego w okresie przedrozbiorowym, w: Dąbrowa Tarnowska, W.–Kr. 1974; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich XVII w., P. 1929; tenże, Lekarz szkolny przy Uniwersytecie Jagiellońskim, Kr. 1903; tenże, Polscy uczniowie Padewskiej Szkoły Lekarskiej, „Arch. Hist. Med.” T. 2: 1925 s. 66; Majer J., Wiadomości z życia profesorów Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kr. 1862; Muczkowski J., Mieszkania i postępowanie uczniów krakowskich w wiekach dawniejszych, Kr. 1842 s. 58; Ostrowski T., O stopniach medycznych Gabriela Ochockiego, „Arch. Hist. Med.” T. 14: 1934 s. 30–53; Przyboś A., Akademia Krakowska w drugiej poł. XVII w., w: Dzieje UJ, I; Ptaśnik J., Walki o demokratyzację Krakowa w XVII i XVIII w., „Kwart. Hist.” T. 43: 1929 s. 5–6; Wicher W., X. Szymon St. Makowski teolog, moralista polski z XVII w., Kr. 1926; Wyczawski H., Biskup Piotr Gembicki 1585–1657, Kr. 1957; – Album stud. Univ. Crac., IV; Arch. nacji pol. w Padwie; Cracoviensis Canonisationis B. Joannis Cantii positio, Kr. 1676; Statuta nec non liber promotionum; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., II; Temberski, Roczniki; Vol. leg., IV 404; Z dawnych metryk kościoła Mariackiego, Oprac. J. Sygański, „Mies. Herald.” R. 3: 1910; – Arch. UJ: rkp. nr 19, 20, 21, 35 s. 359–361, 536, 551–564, 595–604, nr 471/2 s. 171–175, 369–372, 439–445, nr 69 s. 89–107, nr 95, nr 208 s. 371, 790–795, nr 296 s. 31 n., nr 297 s. 83 i passim, ponadto Akta pap. Fasc. 490, 491; B. Jag.: rkp. 220, 226 IV 457–855, nr 2267, 5357 III, 5359; – Wypisy z akt miejskich Krakowa udostępnione przez prof. J. Bieniarzównę.

Leszek Hajdukiewicz